KETOKOHAN SYEIKH SYAMSUDDIN AL-SUMATERANI
LATAR
BELAKANG
Syamsuddin al-Sumaterani ialah seorang ulama, penulis dan ahli tasawuf
Indonesia. Nama sebenarnya ialah Syeikh Syamsuddin bin Abdullah as-Sumaterani.
Beliau juga dikenali sebagai Syamsuddin Pasai. Menurut
para sejarawan, penisbahan namanya dengan sebutan Sumaterani ataupun Pasai
menjelaskan adanya dua kemungkinan. Kemungkinan pertama, orang tuanya adalah
orang Pasai (Sumatera). Dengan demikian maka dapat dikatakan bahawa beliau dilahirkan
dan dibesarkan di Pasai. Kemungkinan yang kedua pula ialah ulama terkemuka pada
zamannya ini telah lama bermukim di Pasai. Beliau ialah pengikut mazhab Shafie
dan membawa ajaran tasawuf Hamzah Fansuri. Shamsuddin juga tergolong sebagai
ahli sufi yang mengamalkan ajaran Wahdatul Wujud atau Wahdat-al-Wujud. Meskipun
Syamsuddin lebih dikenali berbanding daripada gurunya, tetapi tarikh lahir dan
pendidikan awalnya masih tidak jelas. Menurut Ahmad Jelani Halimi (2008), dalam
sebuah tulisan, Syamsuddin menyebut nama seorang syeikh iaitu Muhammad bin Fadl
Allah dari Burhanapur. Oleh itu, dapatlah dikatakan bahawa Syamsuddin pernah
menuntut ilmu di India.
Sebagai seorang ulama, Syamsuddin
mendapat tempat yang istimewa dalam kerajaan Aceh DarulSallam semenjak pemerintahan
Sultan Alauddin Riayat Syah al-Mukammil (1588/9-1640 Masihi) sehingga ke zaman
Sultan Iskandar Muda Mahkota Alam (1607-1636 Masihi). Dia bertugas di Istana
Aceh selama lebih kurang 35 tahun. Di samping itu, dia dilantik sebagai ketua
ulama seluruh Aceh. Menurut catatan Frederick de Hotman dalam bukunya Cort
Verhael vant Wederratens is Fredeick de Hontman, tot Atchein (1603), Syeikh
Syamsuddin al-Sumatrani ialah penasihat agung diraja. A. Hasjmy mengatakan
bahawa Shamsuddin telah diangkat menjadi Kadhi Malik al-Adil kerajaan Acheh
pada masa itu (1983). Walaubagaimanapun, T. Iskandar mengatakan bahawa
Shamsuddin tidak pernah dilantik menjadi Kadhi Malik al-Adil sebaliknya
kedudukan beliau di istana adalah lebih tinggi daripada pembesar-pembesar
negara yang lain. Hal ini dapat dikesan melalui tulisan Nuruddin al- Raniri
yang menyentuh mengenai kewafatan Shamsuddin bertepatan dengan kekalahan
angkatan perang Acheh di Melaka.
“Kemudian dari itu maka
dititahkan Orang Kaya Maharaja Seri Maharaja dan Orang Kaya Laksamana menyerang
Melaka, pada tatkala Hijrah 1038 tahun, tetapi tiada alah kerana berbantah
antara dua orang panglima itu. Pada ketika itulah segala orang Islam banyak
mati syahid. Syahadan pada masa itulah wafat Syeikh Shamsuddin ibn Abdullah
as-Sumaterani, pada malam Isnin, dua belas haribulan Rejab, pada Hijrah 1039.
Adalah syeikh itu alim pada segala ilmu, dan ialah yang termasyhur alimnya pada
ilmu tasawuf, dan beberapa kitab ditaklifkannya.”
Selain itu, menurut T. Iskandar (1987) dalam Hikayat Acheh juga diberikan
sedikit keterangan mengenai pendidikan
Sultan Iskandar Muda pada masa kecil yang disentuh melalui kehadiran
Shamsuddin. Pada masa Perkasa Alam (Iskandar Muda) berumur 13 tahun, baginda telah
tamat menuntut pelajaran bertangkis. Naskhah ini menyebut;
“Maka pada ketika itu Syeikh
Shamsuddin itulah dan segala pendeta dan segala syarif dan segala hulubalang
yang bernama Seri Rama ada hadir menghadap Syah Alam maka membaca fatihah dan
segala pendeta dan segala syarif mengatakan: “amin.”
Petikan tersebut jelas menunjukkan bahawa pada masa Iskandar Muda berusia
13 tahun, Syamsuddin sudah mempunyai kedudukan yang penting di istana Acheh.
Hal ini berbeza dengan Hamzah Fansuri yang tidak pernah memegang jawatan semasa
di Acheh. C.A.O. van Nieuwenhuyze mengatakan bahawa Syamsuddin di Acheh dapat
disamakan dengan Faidli dan Abdul Fadl, dua orang penasihat Raja Moghol Akbar
di India kerana istana Acheh pada masa itu menjadikan istana Raja-raja Moghol
sebagai contoh bagi raja-raja di kepulauan Melayu ini. Oleh itu, ada pihak yang
mendakwa Hikayat Acheh yang tidak diketahui pengarangnya sebagai karya tulisan
Shamsuddin Pasai.
KARYA-KARYA
SYAMSUDDIN AL-SUMATERANI
Seperti Hamzah Fansuri, Syamsuddin banyak menulis untuk menyampaikan
ilmunya berkaitan wujudiah. Namun, kebanyakan kitab tulisannya dan Hamzah
Fansuri telah dibakar. Kitab-kitab yang diketahui hasil tulisan Shamsuddin
ialah seperti berikut:
i.
Miratul
Mukminin (Cermin Perbandingan Bagi Orang-orang Mukmin)
ii.
Jauhar
Haqaaiq (Permata Kebenaran)
iii.
Risalatul
Baijin Mulahadhatil Muwahhiddin Alal Mulhidi fi Zikrillah (Tinjauan Ahli-ahli
Tauhid Terhadap Orang-orang Yang Sesat Mengingati Allah)
iv.
Kitabul
Harakah (Mengenai Ilmu Bahasa)
v.
Nurul
Daqaaiq (Cahaya yang Murni)
vi.
Miratul
Iman (Cermin Keimanan)
vii.
Syarah
Miratul Qulub (Uraian Tentang Cermin Segala Hati)
viii.
Kitab
Tazyim
ix.
Syar’ul
Ariffin ( Jalan Orang Arif Budiman)
x.
Kitabul
Ushulut Tahqiq ( Kitab Dasar-dasar Penguat)
xi.
Miratul
Haqiqah (Cermin Hakikat)
xii.
Kitabul
Martabah (Kitab Tentang Martabat Manusia)
xiii.
Risalatul
Wahhab ( Risalah Tentang Maha pemberi)
xiv.
Miratul
Muhaqqiqin (Cermin Para Ahli Pembukti)
xv.
Tanbihul’lah
(Peringatan Allah)
xvi.
Syarah
Ruba’i Hamzah Fansuri (Uraian dan tafsir tentang karya Hamzah Fansuri berjudul
Ruba’i Fansuri)
SUMBANGANNYA
DALAM AJARAN TASAWUF
Sebagai pendukung tarekat Wujudiyah, ajaran Syamsuddin berkisar kepada
keesaan makhluk dengan Tuhan. Hal ini terbukti apabila banyak dalih yang
diberinya bergantung kepada Hadith Kudsi yang diinterpretasikan mengikut
pandangan mistik. Syamsuddin Sumaterani adalah salah seorang daripada empat
ulama yang paling terkemuka di Acheh. 3 orang ulama yang lain ialah Hamzah
Fansuri, Nuruddin al- Raniri dan Abdul Rauf Singkel.
Perihal keintiman
hubungannya dengan Nuruddin ar-Raniri, tidak diketahui secara pasti. Yang jelas
adalah tujuh tahun setelah Syamsuddin Sumaterani wafat, Raniri memperoleh
kedudukan seperti sebelumnya yang diperoleh Syamsuddin Sumaterani. Beliau
diangkat menjadi mufti Kerajaan Aceh Darussalam pada tahun 1637 oleh Sultan
Iskandar Tsani. Disebabkan fatwanya yang mengkafirkan fahaman wahdatul wujud
Syamsuddin Sumaterani, maka para pengikut Hamzah Fansuri dan Syamsuddin
Sumatrani dihukum oleh pihak penguasa dengan hukuman bunuh. Namun demikian,
para pengikut fahaman Sumaterani itu ternyata tidak punah semuanya sebaliknya
menjadi semakin teguh dan tersebar dalam kalangan rakyat.
Pada sekitar tahun 1644 Raniri disingkirkan dari kedudukannya selaku mufti kerajaan Aceh Darussalam. Beliau pun terpaksa pulang ke Ranir, Gujarat. Sebagai penggantinya, Sultanah Tajul Alam Safiatuddin (1641-1675) kemudian mengamanahkan jabatan mufti kerajaan kepada Saifur Rijal. Saifur Rijal ialah seorang Minang yang juga penganut fahaman wahdatul wujud telah kembali ke Aceh selepas mendalami bidang agama di India. Dengan demikian, fahaman tasawuf Syamsuddin Sumaterani itu kembali mewarnai corak keislaman di Kerajaan Aceh Darussalam.
Pada sekitar tahun 1644 Raniri disingkirkan dari kedudukannya selaku mufti kerajaan Aceh Darussalam. Beliau pun terpaksa pulang ke Ranir, Gujarat. Sebagai penggantinya, Sultanah Tajul Alam Safiatuddin (1641-1675) kemudian mengamanahkan jabatan mufti kerajaan kepada Saifur Rijal. Saifur Rijal ialah seorang Minang yang juga penganut fahaman wahdatul wujud telah kembali ke Aceh selepas mendalami bidang agama di India. Dengan demikian, fahaman tasawuf Syamsuddin Sumaterani itu kembali mewarnai corak keislaman di Kerajaan Aceh Darussalam.
Tiada ulasan:
Catat Ulasan